لَیْلَهُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ

در این یادداشت علی شیرودی مسئول روابط عمومی مرکز دانش پژوهان و تشکل های شاهد و ایثارگر به فلسفه شب قدر، ویژگی ها، پیدایش، اعمال و موضوعات دیگری پیرامون این شب پرارزش پرداخته است.

شب قدر چه شبی است؟

روزها و شب ها، بستر رخدادها هستند. طلوع و غروب وقایع، در بخشی از زمان صورت می‏ بندد و زمان و لحظه ‏ها، هفته ‏ها و ماه ‏ها، و سال ها و قرن ها، مخلوق خدا، مولود طبیعت، مرهون نظام جاری و حرکات موزون عالم است و به ظاهر هیچ فرقی میان آن ها نیست. ولی قرآن کریم، همه ایام را یکسان نمی‏ بیند. برخی از آن ها را ایام مبارک و مقدس می‏ داند که ماه رمضان و شب های قدر از جمله آن هاست.
در منظر قرآن، شب قدر، شب باارزش و پرفضیلت و با امور مهم و باعظمتی همراه است؛ همانند نزولِ اجمالی قرآن، پیدایش افاضات باطنی و فضای خاصّ معنوی، تقدیر و تعیین سرنوشت ها، تدبیر و برنامه ریزی ‏های جدید و نزول جبرئیل و فرشته‏ ها. عبادت در آن شب، بالغ بر هشتاد سال ارزش دارد و قابل قیاس با سایر شب ها نیست. در چنین شبی خداوند بال رحمت می‏ گشاید و بندگان خود را در رواق آن می نشاند و مؤمنان و عبادت گران را مشمول رحمت خاص خود می‏ سازد.
«قدر» در لغت به معنای اندازه کردن، مقدر ساختن، قرار دادن چیزی به تعداد مخصوص و به شکل و شیوه مخصوص است. همچنین به معنای تعدیل کردن، به مقدار معینی قرار دادن، تقدیر و تدبیر امور خلقت، حکم و قضا و به مفهوم اندازه معین طبق مصلحت و به مقتضای حکمت است. پس شب قدر یعنی شب مخصوص رقم زدن سرنوشت انسان و برنامه ریزی کردن[۱]. به همین جهت آن را شب قدر می‏نامند؛ چون خداوند آنچه را در طول سال انجام خواهد گرفت، در آن شب، تقدیر و تعیین می‏کند، همانند حیات و مرگ، خیر و شر، طاعت و عصیان، سعادت و شقاوت، توسعه و تنگی رزق و معیشت[۲] و… این گفتار، عصاره و مضمون آیه چهارم سوره «دخان» است که به صراحت بیان شده است: «فیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکیمٍ – در آن شب هر امری بر اساس حکمت (الهی) تدبیر و جدا می‏ گردد».[۳]

شب قدر چگونه شبی است؟

قرآن برای شب قدر، ویژگی ها و برجستگی هایی قائل است که آن را از دیگر شب ها ممتاز می‏ کند و ما به بیان گذرای هر یک از آن ها می‏ پردازیم:
۱. نزول قرآن: بدون تردید قرآن در شب قدر نازل شده است:«إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی‏ لَیْلَهِٔ الْقَدْرِ»[۴] و بدون شک، شب قدر در ماه رمضان قرار دارد:«شَهْرُ رَمَضانَ الَّذی أُنْزِلَ فیهِ الْقُرْآنُ»[۵] از بافت و پیوست این دو آیه برمی‏ آید که اولاً شب قدر به یقین یکی از شب های ماه مبارک رمضان است. ثانیاً مجموع قرآن در آن نازل شده است نه جزئی از آن و نه آیات آغازین آن؛ که برخی بر آن و برخی بر این نظر، اصرار می‏ ورزند.تأکید بر این نکته ضروری است که نزول همه قرآن، در شب قدر، منافاتی با نزول تدریجی آن در طول بیست و سه سال دوران رسالت ندارد زیرا خود قرآن شاهد صادق است که آیات آن دو بار و به دو شکل نازل شده است:
الف ـ نزول دفعی و یکباره در ماه رمضان و در شب قدر به صورت نور، و بسیط و بسته و به دور از قالب مادی و حروف و کلمات؛ و به دیگر بیان، به صورت اجمال و فشرده و فهرست‏ وار.
ب ـ نزول تدریجی، تفصیلی و به صورت باز و گسترده و به مقتضای زمینه و زمان و رویداد خاص. این مطلب به دو دلیل قابل اثبات است:
نخست: دلالت قرآن: برخی از آیات بر این دو نزول دلالت روشنی دارد:«کِتَابٌ أُحْکِمَتْ آیَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِن لَّدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ»[۶] کتابی است که آیات آن استوار گشته (و به هم پیوسته) سپس از جانب خدای حکیم و آگاه تفصیل داده شده است.
این آیه، از نزول اول به عنوان نزول تحکیم یافته و استوار و به هم پیوسته (= اُحکمت) و از نزول دوم که با تأخیر و فاصله زیادی از نزول اول صورت گرفته با کلمه «فُصِّلت» (= تفصیل داده شده) تعبیر می‏ کند.
دلیل دوم استفاده از کلمه نزول و تنزیل است که اولی در نزول دفعی و دومی در تدریجی کاربرد دارد.[۷]
۲. برتری شب قدر:
از آن جا که خداوند می‏ خواهد مقامات معنوی مؤمنان را بالا ببرد، موقعیت خاصی را تمهید و مقطعی از زمان را معین کرده است تا آنان، با اعمال صالح در آن شب، چندین برابر ارزش بیابند و مانند برخی از حاکمان دل سوز اسلامی که در مناسبت های خاصی چون عید غدیر، عید فطر، میلاد نبوی و نیمه شعبان و سیزده رجب و… تعدادی از مجرمان و زندانیان را مورد عفو قرار داده و زمینه آزادی برخی را فراهم می‏ آورند. این حقیقت در گفتار پیشوایان دینی نیز انعکاس یافته است: یکی از شاگردان امام ششم (ع) به نام حمران می‏ گوید: به حضرت صادق (ع) گفتم: مقصود خداوند از اینکه فرموده: شب قدر بهتر از هزار ماه است چیست؟ فرمود: عمل صالح همچون نماز و زکات و انواع کارهای خیر در آن شب بهتر است از همان اعمال در هزار ماهی که در آن، شب قدر نباشد.و اگر خداوند جزای اعمال خیر مؤمنان را چندین برابر نمی‏کرد، آنان به جایی نمی ‏رسیدند، ولی خدای متعال، پاداش حسنات را برای آن ها، چندین برابر بالا می‏ برد (تا در قیامت به چشمه‏سار سعادت رهنمون شوند).[۸] اگر کسی در چنین شبی، دست به دعا بردارد، گویا بیش از هشتاد سال در حال دعا بوده است و خدا دست ردّ به سینه چنین کسی نمی زند، و از درگاه خویش نا امید نمی‏ کند.
شب قدر در پرده نهان
ارزش فوق العاده عبادت در شب قدر، این شب را همچنان در میان شب های ماه مبارک رمضان مخفی و ناشناخته نگه داشته است؛ بدین جهت که مردم به همه این شب ها اهمیت دهند. چنانکه خداوند رضای خود را در میان انواع طاعات پنهان کرده تا مردم به همه طاعات روی آورند و غضبش را در میان معاصی پنهان کرده تا از همه بپرهیزند، دوستانش را در میان مردم مخفی کرده تا همه را احترام کنند، اجابت را در میان دعاها پنهان کرده تا به همه دعاها روی آورند، اسم اعظم را در میان اسمائش مخفی ساخته تا همه را بزرگ دارند و وقت مرگ را مخفی ساخته تا در همه حال آماده باشند.[۹] البته این سخن بدین معنا نیست که حضرات معصومین (ع) و اولیاء خاص خدا، شب قدر را نمی ‏دانستند. بلکه آن را به یقین می‏ شناختند ولی آن را به عمد و از روی مصلحت فاش نمی ‏ساختند.
هر که را اسرار حق آموختند مُهر کردند و دهانش دوختند[۱۰]
آنچه مؤید این معناست، گفتار صریح پیشوایان معصوم (ع) است که مجموع آن ها نشان می ‏دهد که فرشتگان در شب های قدر به خدمت آنان مشرف می‏ شدند. برای نمونه، کسی از امام باقر (ع) پرسید: آیا شما می ‏دانید شب قدر کدام شب است؟ فرمود:« کَیْفَ لَا نَعْرِفُ وَ الْمَلَائِکَهِٔ تَطُوفُ بِنافِیها – چگونه نمی‏ دانیم در حالی که فرشتگان در آن شب به گرد ما دور می‏ زنند»![۱۱]
۳. نزول فرشتگان
سومین ویژگی شب قدر، فرود آمدن جبرئیل و انبوهی از فرشتگان آسمان، برای تعیین سرنوشت همراه با خیر و برکت معنوی است. مضارع بودن فعل «تنزّل» حاکی از استمرار نزول فرشته هاست. آن ها تنها یک بار نازل نمی‏شوند تا یک بار هم به آسمان صعود کنند، بلکه این نزول و صعود پیوسته از آغاز شب تا طلوع فجر ادامه دارد.
فضای آن شب، فضای ملکوتی و سراپا معنویت و نشانه گسترش رحمت خاص الهی در آن ساعات است. ابن عباس از پیامبر اسلام (ص) نقل می‏ کند که فرمود: هنگامی که شب قدر می‏ شود، فرشتگان بال گستر «سدرهٔ المنتهی» که جبرئیل یکی از آن هاست فرود می‏ آیند در حالی که جبرئیل با پرچم هایی می ‏آید؛ یکی از آن ها را بالای قبر من و پرچمی را بر بالای بیت المقدس و پرچمی را در مسجد الحرام و پرچمی را بر طور سینا نصب می‏ کند و هیچ مؤمن و مؤمن ه‏ای در مکانی نمی ‏ماند مگر جبرئیل به وی سلام می‏ کند مگر گروه های خاصی همانند شراب خوار و…[۱۲]
۴. صفا و سلامتی
شب قدر، شب تقدیر است و تعیین سرنوشت یک ساله و لحظات سرنوشت ساز؛ لحظات حساس و اضطراب ‏آمیز؛ از این رو باید آن را شب دلهره دانست، ولی قرآن، سِلم و سلامتی را از ویژگی های دیگر آن شب می ‏داند و آن را شبی سراسر سلامت معرفی می‏ کند! زیرا تعیین مقدرات برای انسان وقتی خطرناک و نگران کننده است که آدمی زمان آن را نداند، و مهم‏تر آنکه، خود وی در تغییر سرنوشتش نقشی ایفا نکند؛ ولی خداوند از سه جهت بشر را در رقم خوردن سرنوشتش سهیم و شریک کرده است:
الف. نخست زمان برنامه ریزی و تقدیر را معین کرده و آن را به همگان اعلام داشته است: شب قدر در قلمرو ماه رمضان است و مفسران واقعی قرآن و سخن گویان رسمی خدا یعنی پیشوایان معصوم (ع) محدوده آن را تنگ‏تر کرده و یکی از شب های سه گانه ۱۹، ۲۱ و ۲۳ رمضان را شب قدر اعلام کرده اند تا با گرامی داشت و حریم بندی هر سه شب، سرنوشت و برنامه ‏های خداپسند تعیین شود؛ و جالب آن که خود قرآن، ساعات آن را نیز مابین آغاز شب تا طلوع فجر صادق تعیین نموده است.
ب. افزون بر تعیین زمان، ارزش معنوی آن را نیز تبیین و تصریح نموده است که آن شب، بیش از هزار ماه، ارزش عبادی دارد و عظمت آن را با جمله استفهام و در قالب اسم ظاهر و نه ضمیر و با سه نوبت تکرار، یادآور شده است: «و ما ادریک ما لیلهٔ القدر»؟ و تو چه دانی شب قدر چیست؟
ج. افزون بر آن ها، خداوند در تعیین سرنوشت بشر، به او حق «وتو» داده و پرونده را از سوی خودش و صاحب سرنوشت، مختومه اعلام نکرده بلکه همچنان باز گذاشته و سرنوشت را به صورت مشروط قابل تغییر اعلام داشته است و هرکس می‏تواند به وسیله توبه و زاری و اطاعت و عبادت و شب زنده داری، در سرنوشت و مقدرات خود اثر مستقیم بگذارد. پس خطر و نگرانی مزبور برطرف می‏شود و این همان سلامت شب قدر است.[۱۳]

اعمال شب قدر

عظمت شب قدر به قدر ضرورت و ظرفیت بیان شد و حال سخن از تکلیف و برنامه ‏های عملی در شب قدر است؛ شبی که نفحات معنوی به صورت استثنایی پدید آمده و باید آن را غنیمت شمرد و به توان قدر سود جست.
پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «إِنَّ لِرَبِّکُمْ فِی أَیَّامِ دَهْرِکُمْ نَفَحَاتٍ أَلَا فَتَعَرَّضُوا لَهَا – خدا را در امتداد ایام، نسیم‏های خاص معنوی است به هوش باشید و خود را در معرض آن ها قرار دهید».[۱۴] وظایف ما در این ایام باید در ابعاد فردی و اجتماعی صورت پذیرد و عمدتاً باید در سه محور مهم انجام وظیفه کنیم: خودسازی، رذیلت زدایی و اصلاحات اجتماعی.
۱. خودسازی
در خودسازی اولین گام موفق شدن به مقام «شرح صدر» است. جان آدمی چون جهان طبیعت است؛ مواد این جهان، تا شکافته و منشرح نگردد، برکت آن، ظاهر نمی ‏شود، هسته خرما تا به هم بسته است، شاخه و برگ و ساقه و میوه‏ای ندارد، ولی همین که شکفته شد، به درخت پرگل و با شاخ و برگ و میوه بسیار تبدیل می‏ شود.
روح آدمی نیز تا گرفته و در هم است نه می‏تواند خیری بگیرد و نه مطلع خیری شود. نه توان دارد حقیقتی را بیان کند و نه حقیقتی را دریابد. ولی از زمانی که به شرح صدر توفیق یابد، می ‏تواند هم خوب بیندیشد و بفهمد، هم خوب بیان کند و هم خوب عمل کند و هم دیگران را به خوبی هدایت نماید. روح ملکوتی انسان چون پرنده بوستان، تا بال و پر نگشاید توان پرواز نمی‏ یابد. پس قدم نخست در اقدام به خودسازی، نیل به شرح صدر و موفقیت در انبساط و جنبش درونی و روحی است.[۱۵] بدین جهت خداوند در مقام امتنان و شمارش نعمت های خویش در خصوص رسول خدا (ص)، نخست نعمت مهم «شرح صدر» را یادآور می‏گردد و در قالب استفهام تقریری بیان می‏دارد که:«أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ – آیا ما سینه تو را گشاده نساختیم»؟[۱۶]
۲. رذیلت زدایی
در شب های قدر به دو چیز باید توجه بیشتر نمود: یکی: سعادتمندی و قرار گرفتن در ردیف سعادتمندان و انسان های خوش فرجام، و دوم: دوری از شقاوت و بدبختی و ترک صفات زشت و ناپسند. از این رو است که پیوسته در دعاهای مخصوص شب های احیاء می‏ خوانیم: «وَ أَنْ تَجْعَلَ اسْمِی فِی هَذِهِ اللَّیْلَهِٔ فِی السُّعَدَاءِ وَ رُوحِی مَعَ الشُّهَدَاءِ
خدایا امشب نام مرا در میان سعادتمندان و روحم را با شهدای راه حق قرا ده».[۱۷]
با شرح صدر و گشادن دل و جان درون، درب سعادت به روی انسان گشوده می‏ شود؛ و با بستن درب‏ های عجب و غرور و صفات زشت دیگر درِ شقاوت را می‏توان به روی خود بست. در این مسیر، بهترین راه، رجوع به ضمیر و عقل بیدار و وجدان سلیم است، باید پیوسته نفس را نکوهش کرد و از عملکرد نادرست گذشته اظهار ندامت نمود و تصمیم بر ترک بدی‏ها در آینده گرفت، به خصوص بدی هایی که به ما روحانیان و مبلغان بیشتر روی می‏آورد، همانند عجب و غرور، که بیماری روانی بسیار خطرناکی بوده و عمدتاً گریبان گیر عالمان و خطیبان برجسته و داعیان دینی می‏ گردد.
۳. اصلاحات اجتماعی
اصلاح دادن میان مردم، از توصیه ‏های جدی و مؤکد قرآن کریم است که وساطت را در این مسیر عمل شایسته می‏ داند؛[۱۸] و مستقیماً به آن امر می‏ کند[۱۹] در حدی که نجوا و تبادل سخنان سری و صحبت های درگوشی را تنها در موارد خاصی چون صدقه و اصلاح بین ذات جایز می‏ داند.[۲۰]
اهمیت در این عمل همین قدر کافی است که دروغ گویی در این مقوله جایز است. اصلاح میان چند نفر که با هم فاصله گرفته ‏اند، پاداش بی‏حساب دارد و در زبان پیامبر از انجام نماز و روزه مستحبی ارزشمندتر است؛[۲۱] به ویژه اگر این عمل شایسته و انسانی در ایام رمضان مخصوصاً در ایام قدر صورت پذیرد، ارزش و اجر و پاداش مضاعفی می‏ یابد.
آخرین وصیت امیرمؤمنان بر شیعیان در شب های قدر، شاهد عادل و دلیل زنده بر آن است. اصولاً پنج خصلت پسندیده را باید در ایام قدر زنده کرد. آن ها سرآمد صفات ممدوح آدمی‏اند و داشتن این صفات، مستلزم داشتن تمام صفات نیک و ملازم با حقیقت ایمان است. داشتن آن ها، نفس را برای کسب تقوا و اصلاح ذات البین و اطاعت خدا و رسول آماده می‏ کنند. این پنج خصلت بدین قرار هستند: تأثیر قلبی از یاد خدا؛ یعنی دل از درون بترسد و تکان بخورد؛
فزونی ایمان با گوش سپاری به قرآن؛ توکل راستین به خدا؛ اقامه نماز؛ انفاق مالی به دیگران و مستمندان.

سیره صالحان در شب های قدر

سیره رسول خدا (ص) سرمشق همه خلایق و حتی اسوه امامان معصوم (ع) بود. آن حضرت در شب های قدر، حال و هوای دیگری داشت. امیرمؤمنان علی بن ابی طالب (ع) در این باره می‏ فرماید: پیامبر اسلام خود و خاندانش در دهه آخر ماه مبارک رمضان، شب را احیا می‏ کردند (و به خواب نمی‏ رفتند).[۲۲]
امام صادق (ع) سیره ایشان را چنین ترسیم می‏ کند: «کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِذَا دَخَلَ الْعَشْرُ الْأَوَاخِرُ شَدَّ الْمِئْزَرَ وَ اجْتَنَبَ النِّسَاءَ وَ أَحْیَا اللَّیْلَ وَ تَفَرَّغَ لِلْعِبَادَهٔ – چون دهه آخر ماه رمضان فرا می ‏رسید، رسول خدا (ص) کمر همت می‏ بست و از زنان خود دوری می‏جست، شب ها را احیا می‏داشت و تمام وقت به عبادت می ‏پرداخت».[۲۳]
حضرت فاطمهٔ الزهرا (س) نیز چون پدر معصومش، شب های قدر را احیا می‏داشت نه تنها خودش، شب زنده دار بود بلکه کودکان و نوجوانان خانه را نیز با این سنت آشنا می‏ ساخت و شب های قدر که فرامی‏ رسید به فرزندان خود، توصیه می‏ کرد غذای کمتری بخورند تا بر اثر پرخوری زودتر به خواب نروند و برای شب زنده داری حال و نشاط بیشتری بیابند.[۲۴]
همه ائمه (ع) از این سیره شایسته نبوی و فاطمی، تبعیت می‏ کردند و عالمان و عارفان صادق نیز این سنت را تداوم می‏بخشیدند؛ برای نمونه حضرت علامه طباطبائی سیره استادش، سیدعلی قاضی طباطبایی را در شب‏ های قدر چنین توصیف می ‏کند: روش قاضی طباطبایی این بود که در ماه مبارک رمضان، ساعت چهارِ شب در منزل خود، رفقای خود را می‏پذیرفتند و مجلس اخلاق و موعظه ایشان تا ساعت شش از شب، گذشته، طول می‏ کشیده در دهه اول و دوم چنین بود، ولی در دهه سوم، ایشان مجلس را تعطیل می‏ کرد و تا آخر ماه رمضان هیچ کس ایشان را نمی ‏دید. چه بسا به مشاهد مقدس مشرف می‏ شدند و به دور از دید مردم، همچنان به مجاهدت و تزکیه نفس و خودسازی ادامه می‏ دادند.

*منابع و مراجع:

[۱] ر. ک: المفردات راغب اصفهانی؛ المیزان، ج۲۰، ص۴۶۶، دانشنامه قرآن، بهاءالدین خرمشاهی، ص۱۶۲۶
[۲] ر. ک: المیزان، ج۲، ص۴۷۱؛ پرتویی از قرآن، جزء ۳۰، ص۱۹۸، سیدمحمدحسین طالقانی؛ مرآهٔ العقول، علامه مجلسی، ج۱۶، ص۳۸۰
[۳] برگرفته از پرتوی از قرآن، جزء ۳۰، ص۱۹۸
[۴] قرآن کریم، سوره قدر، آیه۱
[۵] قرآن کریم، سوره بقره، آیه۱۸۵
[۶] قرآن کریم، سوره هو، آیه۱
[۷] ر ک: تفسیر المیزان، ج۲۰ و پرتوی از قرآن، جزء ۳۰، ص۱۹۹
[۸] ترجمه المیزان، ج۲۰، ص۵۶۷
[۹] تفسیر نمونه، ج۲۷، ص۱۹۰
[۱۰] شعر مولوی
[۱۱] تفسیر البرهان، ج۴، ص۴۸۸
[۱۲] المیزان، ج۲۰، ص۴۷۵
[۱۳] المیزان، ج۲۰، ص۴۷۱؛ نسیم حیات، ابوالفضل بهرام پور، جزء ۳۰، صص۱۸۹-۱۹۰
[۱۴] سخنرانی های راشد، ج۶، ص۹
[۱۵] مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی، ص۲۲۴، دارالکتب الاسلامیه
[۱۶] قرآن کریم، سوره نساء، آیه۸۵
[۱۷] قرآن کریم، سوره انفال، آیه۱؛ سوره حجرات، آیه۱
[۱۸] قرآن کریم، سوره نساء، آیه۱۱۴
[۱۹] میزان الحکمه، ج۱۰، ص۳۰۸۷
[۲۰] حر عاملی، وسایل الشیعه، ج۷، ص۲۵۶؛ فروع الکافی، ج۴، ص۱۵۵
[۲۱] مفاتیح الجنان، ص۲۲۱، دارالکتب الاسلامیه
[۲۲] حسینی تهرانی، محمدحسین، مهرتابان، ص۳۷۳
[۲۴] قرآن کریم، سوره عنکبوت، آیه